भारतीय रेल्वेचं जगच वेगळं... रेल्वेच्या फलाटांवर एक वेगळीच दुनिया वसते. या
दुनियेचं वर्तुळ 'अप' आणि 'डाऊन' या दोन शब्दांभोवती फिरतं. अप-डाऊनच्या जगात
माणसांच्या नावांना नाही पण गाड्यांच्या नंबरांना मोठी किंमत, त्यामुळे माणसांच्या
वस्तीशेजारीच वसलेली ही यांत्रिक वस्ती तशी वेगळीच म्हणावी लागेल. भारतात
राहणाऱ्या बहुतेक सर्वच माणसांचा आयुष्यातून एकदा का होईना पण रेल्वेच्या जंजाळाशी
संबंध आलेला असतो. ही दुनिया रोजच अनुभविणाऱ्यांना तिचं वेगळेपण अंगवळणी पडलेलं
असलं तरी बरेचदा या दुनियेत नव्याने दाखल होणाऱ्यांना थोडं अवघडल्यासारखं होतं हे
निश्चित...
दिल्लीतल्या प्रत्येक रेल्वे स्टेशनावर दाखल होताना याच अवघडलेपणाचा अनुभव मला नेहमी
येतो. लांब विसावलेले रेल्वेचे रुळ जणू अनंत कालासाठी पहुडलेले तक्षक आणि वासुकीच.... वळणेवळणे घेत लांबच लांब.... मनात आजही धडकी
भरवितात. त्यामुळेच की काय आजही रेल्वेचे रुळ ओलांडताना मनावर ही भीतीचा बोजा
जाणवतो. गावाकडून येताना बरेचदा दिल्लीच्या बाहेर गाडी थांबतेच थांबते.
अठरा-एकोणीस तासांचा दमविणारा प्रवास करुन आल्यावर हे अंतर बरेचदा नकोसे वाटते. पण
पलवल किंवा फरीदाबादला उतरून रेल्वेचे रुळ ओलांडून पलीकडच्या रस्त्यावरुन दिल्ली
परीवहन सेवेची बस पकडून घरी जाण्याची हिम्मत आतापर्यंत मी केली नव्हती. पण याखेपेस
हि 'रीस्क' घेण्याचे मी ठरविले.
अहमदनगरच्या स्टेशनवर तब्बल सात तासांची जीवघेणी प्रतीक्षा आणि त्यानंतर दहा
तासांच्या प्रवासाला लागलेला तब्बल सोळा तासांचा अवधी यामुळे कंटाळून अखेर
फरीदाबादला उतरण्याचं पक्कं ठरवलं. दिल्लीत दरवर्षी धुक्यामुळे गाड्यांचे
वेळापत्रक कोलमडून पडतं. त्यामुळे स्टेशनच्या जवळपास असूनही सुरक्षित
पोहोचण्यासाठी प्रवाशांना मोठी प्रतीक्षा करावी लागते. याखेपेसही असंच धुकं होतं.
त्यामुळे एरवी वीजेच्या चपळाईने धावणाऱ्या गाड्या गोगलगाईलाही लाजवेल एवढ्या गतीने
पुढे सरकत होत्या.
फरीदाबाद जसं जवळ येऊ लागलं तशी माझी चुळबुळ वाढली. सामान एका जागेवर जमा
केल्यानंतर स्टेशन येण्याची वाट पाहू लागलो पण पुन्हा एकदा गाडी थांबली.
फरीदाबादपासून साधारणतः दीड ते दोन किलोमीटर अंतरावर गाडी थांबल्यामुळे चरफडत
थांबलो. गाडीतल्या प्रवाशांच्या तोंडावरही एक अजब प्रकारची चीड होती. प्रवाशांच्या
निरर्थक चर्चांमध्ये सरकार, सिस्टीम, रेल्वे प्रशासन, पंतप्रधान, राष्ट्रपती,
कुठला तरी अभिनेता असे उल्लेख येत होते. या उल्लेखांचे एक अनोखे मिश्रण कानावर
पडून पडून आता त्याचाही कंटाळा येऊ लागला होता. मी डब्यात एकवार नजर फिरविली.
माझ्या शेजारच्या बाकड्यावर बसलेल्या एका वयस्कर जोडप्याकडे माझे लक्ष गेले.
श्रीरामपूर स्टेशनावरुन ही जोडी दिल्लीसाठी बसली होती. शिर्डी साईबाबाच्या
मंदिरात मत्था टेकण्यासाठी आलेली ही पंजाबी जोडी आपापसातच काहीतरी हळू हळू आवाजात
बोलत आणि पुन्हा आपल्या हातातल्या माळांचे मणी ओढत नामस्मरणात गुंतवून टाकत. पण
आता या जोडीनेही आपल्या माळा पिशवीत ठेवल्या होत्या. बहुतेक त्यांनाही फरीदाबादलाच
उतरायचे होते. जवळपास वीस मिनिटांनी गाडी निघाली. याखेपेस मात्र ती थेट फरिदाबाद
स्टेशनलाच थांबली. अजिबात वेळ न दवडता मी फ्लॅटफॉर्मवर उतरलो. गाडीच्या डब्यातील
त्या विचित्र आणि कोंदट विश्वातून अखेर अशा रितीने माझी सुटका झाली होती.
फरिदाबादच्या स्टेशनवर उतरलो तेंव्हा बऱ्यापैकी अंधार होऊ लागलेला होता. माझ्या
पाठोपाठच उतरलेली ती जोडी वगळता इतर कोणताही प्रवाशी स्टेशनवर उतरला नव्हता. पाच
मिनिटांनंतर गाडी धाड् धाड् करीत स्टेशनावरुन निघून गेली. इथून-तिथून रिकाम्या
फलाटावरुन नजर फिरवित मी स्टेशनच्या बाहेर निघालो. थोडे अंतर चालून गेलो असेल
एवढ्यात पाठीमागून ती जोडी येत असल्याची चाहूल लागल्याने मी मागे वळून पाहिले. एक
मोठी पिशवी त्या दोघांनी एक एक बंद पकडून वाहून चालविली होती. वार्धक्यामुळे
सुरकुतलेली थरथर त्या दोघांच्या हाताला दूरवरुनही जाणवित होती. त्यांची ती अवस्था
पाहून मी मागे वळालो आणि अंकल, क्या मै आप का बैग ले सकता हूँ ? असा
प्रश्न केला. काहीशा साशंक नजरेने माझ्याकडे पाहणाऱ्या त्या म्हाताऱ्याला
प्रतिप्रश्न विचारण्याची संधीही न देता ती पिशवी मी माझ्या हातात घेतली आणि
त्यांच्यासोबत चालू लागलो.
"बेटा, कहाँ तक जा रहा हो." म्हाताऱ्याने विचारले
"जी, मै तो व्दारका तक जाऊँगा. आप ?" मी विचारले
"जनकपुरी तक जाना है." म्हातारा माझ्या प्रश्नाला एकदम कट-टू-कट उत्तर देण्याचा
प्रयत्न करीत होता. पण संभाषण चालू ठेवण्याच्या निमित्ताने मी विचारलेच "अंकल, रुट
तो पता है ना ? या फिर मै छोड......"
"बेटा आएगा ना लेने के लिए." माझा प्रश्न पुर्ण होण्याच्या आतच म्हातारीने उत्तर
दिले.
"चुप करो. हाथ-पैर सलामत है ना अभी. जाएंगे हम." म्हातारा जवळपास म्हातारीवर
ओरडलाच. यावर म्हातारीने खाली मान घातली आणि ती दोघेही एकमेकांचा हात धरुन एकमेकांना
सांभाळत माझ्या मागून चालू लागली. एव्हाना आम्ही स्टेशनच्या बाहेर आलो होतो. बाहेर
आल्यावर धक्काच बसला. एरव्ही गजबजलेलं हे स्टेशन आज मात्र एकदम शांत-शांत होतं.
बाहेर एकही रिक्षावाला किंवा टॅक्सीवाला दिसत नव्हता. कदाचित थंडीच्या लाटेचा
परिणाम असावा. मी समोरुन आलेल्या रेल्वे कर्मचाऱ्याला विचारले,
"भाई, इतना सुनसान
क्यूँ है स्टेशन ? " यावर त्याने दिलेली माहिती ऐकून या स्टेशनवर उतरण्याचा आमचा निर्णय चुकल्याची
जाणीव झाली. स्टेशनच्या भागात दोन गटांत दंगल उसळल्यामुळे पोलीसांनी सगळा परीसर
रिकामा केला होता. स्टेशनवर बराच वेळ थांबल्यानंतर पोलीसही शेकोटीचा आसरा
घेण्यासाठी निघून गेले होते.
अब तो और मुश्कील में फस गए, म्हातारा माझ्याकडे पाहत हताशपणे म्हणाला.
मै क्या कहती हूँ, अब तो फोन करो महेश को, म्हातारीने सुचविण्याचा प्रयत्न
केला
महेश को फोन तो करुंगा लेकीन..... म्हाताऱ्याने तिच्याकडे पाहत पुढचे शब्द
गिळून टाकले.
आप करो तो सही. तिने पुन्हा एकदा आग्रह केला. अखेर त्याने आपला फोन खिशातून
बाहेर काढला आणि कानाला लावून पलिकडच्या प्रतिसादाची प्रतीक्षा करु लागला. मी पण
माझ्या खिशात हात घालून माझा मोबाईल बाहेर काढला. पण बिचाऱ्याने मान टाकलेली होती.
मोबाईलची पुर्ण बॅटरी उतरून गेली होती आणि चार्जरही बॅगेत नसल्यामुळे घरी
जाईपर्यंत मी जगापासून अक्षरशः तुटला गेलो होते. इकडे अंकल फोनवर बोलू लागले.
"हैल्लो, हां.... ब..ब. बेटा महेश, हां... हम यहाँ उतरे है... फरिदाबाद...
क्या... बडी थंड है यहाँ... कर्फ्यू लगा है.. क्या करे... अच्छा...ठिक है जैसा तुम
ठिक समझो. अच्छा रखता हूँ...."
त्याचं हे अर्धे तुटक संभाषण मी ऐकत होतो. फोन बंद करताच तो म्हातारीवर जवळपास
ओरडलाच.
"बोला था मैने. बडा आदमी बन गया है तुम्हारा बेटा. माँ बाप से भी बडा. कह रहा
है काम बहुत है.... आज की रात उतरो वहीं... कर्फ्यू हटने पर आ जाना...."
त्याच्या चेहऱ्यावर अनंत काळाच्या पराभवाचे भाव अचानक दाटून आले.
समोरचा एक बाकडा पाहून त्या दोघांनाही मी तेथे बसविले. खाली बसताच म्हातारीने
डोळ्यांना पदर लावला. माझ्याकडील बॅग घेऊन म्हाताऱ्याने त्यातील एक शाल काढली आणि
तिच्या अंगावर टाकली. त्यानंतर पुन्हा एकदा बॅगमध्ये हात घालून लाल रंगाची
माकडटोपी काढली आणि स्वतःच्या डोक्यावर चढविली. थोडा वेळ शांततेत गेला. अखेर
म्हाताऱ्यानेच शांतता भंग केली.
"बस्स करो ! और कितना रोएगी. सुबह तो जाएंगे
घर. औऱ मै हूँ ना साथ में......" एखाद्या लहान लेकराला समजवावे तसा तो तिला समजावित
होता.
"कुछ खाएंगे अंकल ?" विषय बदलावा म्हणून मी विचारले.
"नहीं बेटा."
"लिजिए ना." मी माझ्या बॅगमधली बिस्कीटे त्यांच्यापुढे केली. त्यातली दोन
बिस्किटे काढून बाकीची त्यांनी मला परत केली.
"अंकल हम टैक्सी देखते है. पुलीसवालों से पुछकर देखते है." मी सुचविले.
"देखो बेटा हो सकता है तो."
"ठिक अंकल" म्हणून मी तेथून निघालो. घनदाट धुक्यामुळे स्टेशन परीसराच्या बाहेर
जाण्याची हिम्मतही होत नव्हती. पण तरीही रात्री थंडीचा कहर होणार हे माहित
असल्यामुळे तेथे थांबणेही योग्य नव्हते. धुक्यातही कर्तव्यावर असणाऱ्या पोलीसांनी
थोड्या अंतराव शेकोटी पेटविलेली दिसली. तिथच जाऊन विचारावं असा ठरवून मी शेकोटीकडे
निघालो.
"कौण है तु ? तन्ने के चेहीए ?" जवळ जाताच ठेठ हरियाणवी आवाज कानावर
पडला. ड्युटीवर तैनात असणाऱ्या चार-पाच पोलीसांपैकी एकाचा तो आवाज होता. मी
त्यांना सगळी हकीकत सांगितली. यावर त्यांच्यातलाच एक म्हणाला.
"भाईसाब, गलती कर दी आपने यहाँ उतर के... फिर भी बैठो बुढऊँ के पास देखते है
कुछ होता है तो."
"सर, मेट्रो तक जाने का भी इंतजाम हो जाए तो चलेगा" मी विनंती केली.
"अरे कौनसे तुम प्राईम मिनिस्टर हो जो घर तक छोडेंगे." त्यांच्यातला एकजण बोलला.
"वहीं जाकर बैठो कुछ मिलेगा तो हम भेज देंगे." जरा समजदार वाटणाऱ्या पोलीसाने
सांगितले.
"धन्यवाद !"
म्हणून मी म्हातारा-म्हातारीकडे परत आलो.
"कुछ मिला ? " म्हाताऱ्याने विचारले.
"नहीं. लेकीन पुलीसवाले बोले की....."
"भेन दे टके... कुछ नहीं करेंगे हरामखोर..." माझे वाक्य पुर्ण व्हायच्या आत
म्हाताऱ्याने शिवी हासडली.
इतका वेळ दाबून ठेवलेला राग अखेर पोलीसांना शिवी देऊन त्याने काढला होता. "उन्हे भी क्या बोले बेटा. हमारी ही गलती है. थोडा पता होता तो इस स्टेशन पर उतरते ही
नहीं." तो म्हणाला.
"अब चलती ट्रेन में थोडेही पता चलेगा की आगे क्या हुवा है." मी म्हणालो
"चलो, ये भी सही."
थंडीचा चांगलाच तडाखा बसत होता. आम्हाला त्या स्टेशनवर उतरुन एक तासापेक्षा
जास्त वेळ झाला होता. बराचसा वेळ आमचा एकमेकांशी न बोलण्यातच गेला होता. कुडकुडणाऱ्या
थंडीत किमान एकमेकांशी बोलण्याने थोडी ऊब तरी मिळेल म्हणून मी म्हाताऱ्याला
विचारले.
"अंकल, दिल्ली में आप क्या करते है."
''बेटा हमारी कपडे की दुकाने है करोल बाग में.''
''अच्छा !''
''दो साल पहले तक बैठता था दुकान पर. एकही बेटा है. सोचा उस के हाथ दे कर बाकी
दिन आराम से काट लूँगा. मगर.....''
एवढ्यात म्हातारीने त्याचा थरथरणारा हात आपल्या हातात घेतला. म्हाताऱ्याने
आपले पुढचे शब्द ओठातून बाहेर येऊ दिले नाहीत. थोडा वेळ असाच शांततेत गेला. मी
पुन्हा विचारले...
''आंटी, पोता-पोती तो होंगे,'' मी विचारलं
हाँ हाँ ! नातवंडाचं नाव काढताच इतका वेळ
म्लान असलेला म्हातारीचा चेहरा एकदम उजळला. एक पोता है. दो पोतीयाँ है. सब ठिक है.
पोता अभी छोटा है एक पोती पैटींग का क्लास करती है. बडी तो अब कालेज भी जाने लगी
है. तिने माहिती पुरविली.
अपनी बच्ची कालेज जाता है म्हाताऱ्याने आश्चर्याने विचारले.
हटो जी ! जैसे की आप को पता ही नहीं. म्हातारीने लटक्या रागाने म्हाताऱ्याकडे पाहिले.
अरी ! इतनी सी ही तो थी ना.... कितनी
सुंदर...
हां हां मुझे याद है. जब वह पैदा हूई थी तब आपने जेब मे हाथ डालकर एक मुठ्ठीभर
हजार हजार के नोट दिए थे नर्स को. बोले थे मेरी बेटी आयी है... बच्चे की तरह खुश हो
गए थे आप. इतना तो महेश पैदा हूवा था तब भी नहीं हुए थे...
दोघांच्याही चेहऱ्यावर त्या सुखद क्षणांच्या स्मृतींनी गर्दी केल्याचे स्पष्ट
दिसत होते.
कालेज जाने लगी है तो अब तो उसकी शादी की तैय्यारीयाँ करनी पडेगी कुछ सालों
बाद, म्हातारा म्हणाला.
पढेगी ना पहले. उस के बाद करेंगे. म्हातारी म्हणाली.
पता नहीं हम होंगे या नहीं तब तक. म्हातारा म्हणाला.
अभी और सौ साल तक जिएंगे जी... बच्ची की शादी तो देखनी ही है. म्हातारी
म्हणाली.
यावर म्हातार दिलखुलासपणे हसला.
कितनी सुंदर है ना अपनी बच्ची. म्हातारी म्हणाली.
और दिल की कितनी साफ. पता है स्कुल से जब दुकान पर आती थी तब हमेशा मेरे लिए
कुछ न कुछ लाती थी जरुर. कहती थी दादाजी आप के लिए लायी हूँ स्कुल से....
ऐसी ही निराली है वह... म्हातारीने त्याच्या सुरात सुर मिसळला.
वैसे बेटा तुम क्या करते हो. म्हाताऱ्याने विचारले
जी अंकल ! मै पत्रकार हूँ. पटेल नगर में ही रहता था पहले अब
व्दारका रहता हूँ. मी माहिती पुरविली.
पत्रकार ! अरे भाई, मै तो बडे आदमी के साथ हूँ..... म्हाताऱ्याने माझ्याकडे पाहत टाळी
देण्यासाठी हात पुढे केला. एवढ्यात त्याच्या खिशातला मोबाईल वाजला.
सुनो जी ! आपका फोन बज रहा है. म्हातारीने आठवण करुन दिली.
म्हाताऱ्याने फोन बाहेर काढण्यासाठी खिशात हात घातला.
हर बार मुझे ही याद करवाना पडता है इन्हे... थोडंसं हसत म्हातारीने मला
सांगितले. जराशा नाराजीने म्हाताऱ्याने तिच्याकडे पाहिलं. तोपर्यंत खिशातून फोन
बाहेर आला होता.
अरे ! बच्ची का फोन है. म्हातारा एकदम खुश झाला आणि त्याने तत्काळ फोन रिसीव्ह करुन
कानाला लावला.
हेल्लो... हां बेटा...
हां हां... हम यहीं है.... लेकीन तुम क्यूँ... वो नलायक कहाँ है.... अच्छा
अच्छा.... स्टेशन के बिल्कुल बाहर... एक सज्जन खडे है हमारे साथ... घबरावो नहीं
पत्रकार है.... अच्छा... ठिक है... रखता हूँ... म्हाताऱ्याने फोन ठेवला.
क्या कह रही थी बच्ची, म्हातारीने मोठ्या उत्सुकतेने विचारले.
कह रही थी, गाडी लेकर आ चुकी है फरिदाबाद में....
बहू को भी अक्ल नहीं है. जवान बेटी को इस समय भेज दिया. म्हातारीला खरंच राग
आलेला होता.
ऐसा नहीं है. महेश को फोन किया था न् हमने तब बच्ची उस के साथ ही थी. बाप से
झगडा कर के खुद गाडी चलाते हुए आयी है. म्हाताऱ्याने माहिती पुरविली.
यह लडकी भी ना.... म्हातारीच्या तक्रारीत कौतुकाचाही स्वर मिसळलेला होता.
एवढ्यात एक मोठी गाडी स्टेशनच्या आत शिरताना दिसली. पोलीसांच्या शेकोटीजवळ
काही क्षण ती थांबली. पण थोड्याच वेळात ती पुढे आली आणि थेट आमच्याजवळ येऊन
थांबली.
गाडीतून एक सुंदर तरुणी उतरली.
दादाजी, आप यहाँ क्यूँ उतर गए, आप को पता है ना इस तरफ कुछ भी हो सकता है.
दादी, आप तो रोक सकती थी इन्हे....
उतरताच तिने दोन्ही म्हाताऱ्यांना फैलावर घेण्यास सुरूवात केली. तिच्या
पाणावलेल्या डोळ्यांकडे पाहताच दोघांच्याही डोळ्यांतले भावनांचे धरण फुटले. दोघे
एकही शब्द न बोलता तिच्यापुढे उभे होते.
समान कहाँ है आप का... तिने विचारले. बाकड्यावर ठेवलेली एक बॅग तिने हातात
घेऊन गाडीत ठेवली. तोपर्यंत मी पण दुसरी बॅग उचलून तिच्याकडे दिली. ते दोघेही
गाडीत जाऊन बसले. माझ्याकडे पाहत तिने विचारले
सर, आप कहाँ तक जाएंगे. मै छोड दूँगी आप को...
नहीं, मै चला जाऊँगा... मी म्हणालो.
चलीए, मै आप को मेट्रो तक छोड दूँगी. आप को वैसे भी यहाँ पर कुछ मिलेगा भी
नही. ती म्हणाली.
यावर मी पण एक शब्दही न बोलता तिच्यापाठोपाठ गाडीत जाऊन बसलो. चावी फिरवून
तिने गाडी स्टार्ट केली. गाडी सुरू झाली. पाठीमागे बसलेले दोघे काहीच बोलत नव्हते.
गाडीत शांतता होती. बाहेर धुक्याने परिसर अंधुक झाला होता... त्या धुक्यातून वाट
काढत गाडी पुढे जात होती. दहा मिनिटांनंतर तिने गाडी थांबविली.
सर, आप का मेट्रो स्टेशन आ गया... ती म्हणाली.
थँक्स म्हणून मी गाडीचा दरवाजा उघडला. बाहेर आलो. दरवाजा ढकलण्यापुर्वी
म्हातारा-म्हातारीकडे पाहिले.
अंकल-आण्टी, आप के पास तो हिरा है. इसे सँभालकर रखिएगा. मी म्हणालो.
हाँ बेटा. जानते है. म्हातारी म्हणाली.
चलता हूँ. फिर मिलेंगे म्हणून मी दरवाजा बंद केला.
दरवाजा बंद होताच तिने गाडी चालू केली. गाडीच्या काचांतून मी आत पाहण्याचा
प्रयत्न केला. धुक्यामुळे गाडीच्या काचांवर एक थर साचला होता. पण मना-मनाच्या काचा
केंव्हाच स्वच्छ झाल्या होत्या. तिकडे मला व्दारकेकडे जाणारी शेवटची मेट्रो
पकडण्याचे वेध लागले होते.
समाप्त
